روش های کاهش یا حذف رفتارهای نامطلوب در دانش آموزان

کاهش وحذف رفتار و اخلاق ناپسند دانش آموزان، از جمله وظایف مهم معلمان و مدیران مدرسه به حساب می آید.

تنبیه به روش غیر مستقیم

مسائل انضباطی دانش آموزان در کلاس درس و محیط آموزشگاه، از جمله مسائلی هستند که برای مسئولان آموزشگاه نگرانی های عمده ای ایجاد می کند و وقت زیادی از آنان را به خود اختصاص می دهد.

بعضی اوقات مسائل انضباطی به درجه ای از شدت و وخامت می رسند که بخش اعظم اوقات آموزشی معلمان، صرف حل و فصل آنها می شود.

در این مقاله برآنیم تا روشهای تغییر رفتار دانش آموزان را مورد بررسی قرار دهیم.

به طور کلی رفتارهای نامطلوب دانش آموزان را از دو راه می توان کاهش داد:

1- جانشین ساختن رفتارهای مطلوب به جای رفتارهای نامطلوب و کاهش دادن غیرمستقیم آن رفتارها؛ که به این روشها، فنون مثبت کاهش رفتار می گویند.

2- کاهش دادن مستقیم رفتارهای نامطلوب؛که این روشها را فنون منفی کاهش رفتار می نامند.

در این مقاله، روش های غیر مستقیم را مورد بررسی قرار می دهیم وسپس، به توضیح روش های مستقیم کاهش رفتار، مثل جریمه و محرومیت و تنبیه و مضرات آن می پردازیم.

حال به ذکر روش های غیرمستقیم کاهش رفتار دانش آموزان می پردازیم:

حرف بزن، ولی کمتر!

برخی از رفتارها اگر به ندرت از فرد سربزند، جای نگرانی نیست؛ ولی اگر به میزان بیش از حد انجام گیرد، نامطلوب و مضر است. دانش آموزی که با سرعت خیلی زیاد تکالیفش را انجام می دهد و در نتیجه آنها را بدخط و ناخوانا می نویسد، باید وادار شود که آهسته و خوش خط تکالیفش بنویسد. یا دانش آموزی که در بحث کلاسی پرحرفی می کند و فرصت صحبت کردن را از دیگران می گیرد، باید کمتر حرف بزند تا دیگران هم در بحث شرکت کنند. در این صورت، معلم باید با دانش آموز قرار بگذارد که در هر پنج دقیقه، یک دقیقه اجازه ی صحبت خواهد داشت. البته معلم باید مواظب باشد که آن حق یک دقیقه ای به هیچ وجه ضایع نگردد؛ تا او به کلی از صحبت و مشارکت در کلاس دلسرد نشود.

روش های دیگری هم وجود دارد که مستقیما از طریق اعمال شیوه های کم و بیش آزارنده به طور مستقیم موجب کاهش رفتارهای بد دانش آموزان می گردد. به عقیده ی روانشناسان روش های مستقیم مثل تنبیه، پیامد های نامطلوبی به دنبال دارد که پاک کردن آن پیامدها، خود احتیاج به مراقبت های خاصی دارد
همه ی کارهایت خوب است به جز،...

روش غیر مستقیم این است که: مثلا می خواهیم رفتار نامطلوب دانش آموزی که در کلاس، اکثر وقتش را خارج از صندلی خود و به بازیگوشی و صحبت با این و آن می گذراند را اصلاح کنیم.

برای این منظور باید همه ی رفتارهای خوب او را از جمله گوش دادن به حرف های معلم، سوال کردن از معلم، نوشتن مطالب درسی و رسم نقاشی را مورد تشویق قرار داد و هنگامی که از صندلی خود بلند می شود این کار او را مورد بی توجهی قرار دهیم.

اگر بازیگوشی نکنی،...

تنبیه به روش غیر مستقیم
این روش تا حدی شبیه روش قبل است با این تفاوت که در روش قبل، هرگونه رفتار به جز رفتار بد دانش آموز مورد تشویق قرار می گرفت.اما در این روش، تنها رفتاری مغایر با رفتار بد او را مورد تشویق قرار می دهیم. مثلا: دانش آموزی را در نظر بگیرید که در کلاس درس، مزاحم هم کلاسی هایش می شود و کمتر به درس و کار خود می رسد. می خواهیم با این روش رفتار او را اصلاح کنیم. برای این منظور، هر وقت که این دانش آموز آرام بر روی صندلی خود بنشیند و کاری به کار دانش آموزان دیگر نداشته باشد او را تشویق نمائیم. این روش سبب افزایش رفتار خوب در دانش آموز و کم شدن مزاحمت های او برای دانش آموزان دیگر خواهد شد.

به عنوان مثالی دیگر از کاربرد این روش اگر بخواهیم کودک گوشه گیر را وادار کنیم که از این رفتار خود دست بکشد و با دانش آموزان به فعالیت بپردازد، باید هرگونه کوشش او را در جهت فعالیت گروهی و آمیزش با سایر کودکان تقویت نمائیم.

این سه روش، به طور غیر مستقیم رفتارهای نامطلوب دانش آموزان را کاهش می داد. روش های دیگری هم وجود دارد که مستقیما از طریق اعمال شیوه های کم و بیش آزارنده به طور مستقیم موجب کاهش رفتارهای بد دانش آموزان می گردد.

توصیه ی روان شناسان، روش هایی است که در این مقاله ذکر شد. به عقیده ی آنان، روش های مستقیم مثل تنبیه، پیامد های نامطلوبی به دنبال دارد که پاک کردن آن پیامدها، خود احتیاج به مراقبت های خاصی دارد.

باور روان شناسان بر این است که اگر بتوان از روش های غیر مستقیم کاهش رفتار استفاده کرد، بهتر آن است که از روش های مستقیم دوری گزید.

با این حال ممکن است مواردی پیش آید که مجبور به استفاده از روش های تنبیهی باشیم،

کودک
اولین روش را با ذکر یک مثال توضیح می دهیم: مادری که هربار با گریه کردن کودک، او را بلند می کند و در آغوش می گیرد، متوجه می شود که بر میزان گریه های کودک برای بغل شدن افزوده می شود. حال اگر مادر تصمیم بگیرد که چندین بار به گریه های کودک بی توجهی نشان دهد، پس از گذشت زمان کوتاهی، دیگر کودک به گریه کردن ادامه نخواهد داد.

این روش در موقعیت های تحصیلی کاربردهای فراوانی دارد. برای مثال، معلمی که می بیند توجه بیش از حد او به منجر به لوس شدن یک دانش آموز شده است، توجه خود را از او می گیرد و بدین طریق رفتار نامطلوب را در او خاموش می کند.

محروم کردن

وقتی معلم ورزش یکی از بازیکنان را به سبب انجام عملی خلاف مقررات بازی از زمین اخراج می کند، از روش محروم کردن استفاده کرده است. باید توجه داشت که این روش در صورتی موفقیت آمیز است که فرد را ازمحلی که دوست دارد در آنجا بماند، به محل دیگری که دوست ندارد به آنجا برود بفرستیم. مثلا یک دانش آموز از معلم تاریخ خود متنفر است و سرکلاس او بازیگوشی می کند؛ معلم تاریخ او را از کلاس اخراج می کند. دانش آموز به حیاط می رود و فوتبال بازی می کند. این عملِ معلم، نه تنها باعث بهبود کار دانش آموز نشده است، بلکه او را به فوتبالی که مورد علاقه اش رسانده است و از کلاس تاریخ که مورد علاقه اش نبوده دور کرده است.

جریمه کردن

جریمه کردن رانندگان متخلف از طریق دریافت پول از آنها، کم کردن مقداری از حقوق کارمندان به سبب غیبت از کار، و کم کردن نمرات دانش آموزان در نتیجه ی کارهای بدی که انجام داده اند، نمونه های از جریمه کردن می باشد.

نکته ی مهمی را که در رابطه با کاربرد روش جریمه کردن باید در نظر گرفت این است که: " جریمه نباید خیلی سنگین باشد ". مثلا نمره ای که از دانش آموز کسر می شود، باید آن قدر باشد که او بتواند با کوشش بیشتر آن را جبران کند. یا کسر حقوق کارمند، باید به نسبتی باشد که او بتواند با باقیمانده ی حقوق خود زندگی اش را اداره نماید.

معلم دانش آموزی را که پس از تذکرات مکرر باز هم به ریختن خرده کاغذ و خرده تراش مداد به کف کلاس درس ادامه می دهد، وا می دارد تا نه تنها آشغال هایی را که خود ریخته جمع کند، بلکه تمام کف کلاس رانیز جارو بکشد. در این صورت به روش مورد استفاده جبران اضافه می گویند
جبران کردن

معلم، دانش آموزی را که خرده کاغذ و خرده تراش مداد را در کف اتاق می ریزد وا می دارد تا آنها را جمع کند و در سطل زباله بریزد. این عما را جبران کردن می نامند. در این روش، گاه می توان از شخص خواست تا علاوه بر جبران عمل خلاف خود، به انجام اعمال اضافی نیز بپردازد. مثلا معلم دانش آموزی را که پس از تذکرات مکرر باز هم به ریختن خرده کاغذ و خرده تراش مداد به کف کلاس درس ادامه می دهد، وا می دارد تا نه تنها آشغال هایی را که خود ریخته جمع کند، بلکه تمام کف کلاس رانیز جارو بکشد. در این صورت به روش مورد استفاده جبران اضافه می گویند.

تنبیه

خشن ترین و نامطلوب ترین روش تغییر رفتار، تنبیه است؛ به همین دلیل ما آن را به عنوان آخرین روش از روش های منفی کاهش رفتار معرفی می کنیم. به عنوان موردی از تنبیه، اگر پس از انجام رفتاری نامطلوب از سوی کودک، مثل گفتن یک حرف زشت، با ارائه یک محرک آزارنده به دنبال رفتار او، مثلا سیلی زدن به او، بخواهیم احتمال بروز رفتار نامطلوب (حرف زشت) را در او کاهش دهیم، او را تنبیه می کنیم.

رفتار تنبیه شده، پس از تنبیه، همچنان در خزانه ی رفتاری فرد باقی می ماند و تا زمانی که عامل تنبیه کننده حاضر و ناظر است به صورت پنهانی حفظ می شود، ولی به محض اینکه عامل تنبیه کننده تضعیف شد یا از میان رفت، آن رفتار مجددا ظاهر می گردد
مشکلات ناشی از کاربرد تنبیه

هرچند که مشاهدات روزانه و شواهد تجربی نشان داده اند که تنبیه در کاهش دادن رفتار نامطلوب به طور موقت و آنی موثر است، اما باید توجه داشت که تنبیه، باعث از بین رفتن رفتار تنبیه شده نمی شود و تنها تاثیری که دارد این است که رفتار نامطلوب را موقتا وا پس می زند.

رفتار تنبیه شده، پس از تنبیه، همچنان در خزانه ی رفتاری فرد باقی می ماند و تا زمانی که عامل تنبیه کننده حاضر و ناظر است به صورت پنهانی حفظ می شود، ولی به محض اینکه عامل تنبیه کننده تضعیف شد یا از میان رفت، آن رفتار مجددا ظاهر می گردد. مثلا کودکی که به علت حرف زشت زدن از پدرش کتک می خورد، می آموزد که در حضور او حرف زشت نزند، اما هیچ تضمینی وجود ندارد که در غیاب پدر، مثلا در حضور مادر یا افراد دیگر، این کار را انجام ندهد.

از مشکلات دیگر استفاده از تنبیه، پیامد هایی جانبی آن است که از نظر پرورشی بسیار نامطلوب اند. یکی از آنها احساس ناخوشایند حاصل از تنبیه در لحظه تنبیه شدن است، که سبب انزجار و نفرت تنبیه شونده از تنبیه کننده می گردند. حتی اگر تنبیه شونده بداند که تنبیه به خیر و صلاح اوست و تنبیه کننده از روی دلسوزی او را تنبیه می کند، باز هم شخص تنبیه شونده به تنبیه کننده احساس انزجار و نفرت پیدا می کند.

کودک
مشکل دیگر استفاده از روش تنبیه آن است که تنبیه کردن عملی مسری است.

دانش آموزانی که شاهد تنبیه کردن دانش آموزان دیگران بوده اند بعدها خود رفتار تنبیه شده را تقلید کرده اند. بنابراین معلمی که در حضور جمع، دانش آموز را تنبیه می کند، به آنها آموزش پرخاشگری می دهد.

بارها دیده شده کودکانی که مرتبا از پدر یا مادر خود کتک می خورند، در غیاب آنها به کتک زدن فرزندان کوچک تر خانواده می پردازند.

پرخاشگری عارضه ی دیگر تنبیه است. آزمایش با حیوانات نشان داده است وقتی به دو حیوان که با یکدیگر در صلح و صفا زندگی می کنند ضربه برقی (شوک الکتریکی) وارد شود، به جان هم می افتند و نسبت به یکدیگر رفتار خصمانه انجام می دهند. مثل ضرب المثل:" زمین سفت را گاو از چشم گاو می بیند ".

از دیگر اشکالات کاربرد تنبیه و سایر روشهای تغییر رفتار این است که اگر این روشها ادامه یابند، فرد تنبیه شده ممکن است سرانجام به تنبیه کننده حمله ور شود.

مثلا نوجوانی که از کودکی از پدر خود کتک می خورده، ممکن است سرانجام در برابر او بایستد. یا دانش آموزی که تحت روشهای مداوم تنبیهی آموزشگاه قرار می گیرد، ممکن است روزی به تخریب اموال آموزشگاه یا ایجاد مزاحمت برای معلمان و مسئولان مدرسه بپردازند
با توجه به زیان های متعدد ناشی از کاربرد تنبیه و سایر روشهای تنبیهی، بهتر است هرگز از آنها به عنوان روشهای پرورشی استفاده نکنیم و به جای آنها روش های غیر مستقیمی که در مقاله ی قبل ذکر شد را مورد استفاده قرار دهیم.

کسانی که شاهد تنبیه شدن افراد به وسیله ی دیگران بوده اند، در مواقع و مکانهای دیگر خود به تنبیه کسان دیگر اقدام کرده اند.
تدوین و گرد آوری: محمود حسینی نژاد