بارش مغزی و راهبرد آن در کلاس درس

یکی از راهبردهای متداول در ایجاد خلاقیت و فعال ساختن اندیشه ها به صورت گروهی، راهبرد بارش مغزی است. این راهبرد برای تولید افکار جدید و مفید به کار گرفته می شود.

از بارش مغزی می توان به عنوان نوعی فعالیت آغازگر برای ایجاد جرقه ای در ذهن دانش آموزان استفاده کرد تا آنان بتوانند، قبل از این که خواندن را شروع کنند، دانسته های خود را درباره ی موضوع به کار ببرند. این راهبرد دانش آموزان را ترغیب می کند، هرچه درباره ی موضوع یا عنوان مورد بحث می دانند، بگویند و در مورد آن چه ممکن است در داستان اتفاق بیفتد، فکر کنند یا برای ارائه ی مطلب خواندنی آماده شوند. از این راهبرد هم چنین می توان بعد از این که دانش آموزان خواندن را به پایان رساندند، استفاده کرد؛ ولی باید توجه داشت که قبل از شروع نوشتن انجام گیرد.

دلیل استفاده از این راهبرد چیست؟

از طریق بارش مغزی، دانش آموزان به طیف وسیعی از افکار پی می برند. وقتی آنان نظرات افراد دیگر را می شنوند، درباره ی آن ها فکر می کنند و به ایده ها و روش های جدیدی از تفکر درباره ی موضوعات دست می یابند. این فعالیت، معمولاً به تولید نظرات متفاوتی درباره ی موضوع مطرح شده می انجامد.

معلمان هم چنین دانش آموزان را قبل از این که خواندن را شروع کنند، درگیر بارش مغزی می کنند تا دریابند، آنان درباره ی موضوع مورد بحث چه اطلاعاتی دارند.

از بارش مغزی چگونه باید استفاده کرد؟

قبل از شروع این فعالیت، معلم برای بحث، چند پرسش درباره ی یک کتاب یا بخشی از آن، انتخاب می کند. این پرسش ها باید آزاد باشند و دانش آموزان را به تفکر درباره ی مطلب خواندنی ترغیب کنند. به علاوه، دانش آموزان باید بتوانند، مفاهیم را در تجربیات شخصی خود به کار برند. برای مثال در مورد یک داستان، پرسش ها ممکن است به طرح، موضوع، شخصیت ها یا چیدمان داستان یا حتی نویسنده ی آن مربوط باشند.

در گروه های دانش آموزان کم سن، معلم ثبت کننده ی نظرات، روی تخته یا آلبوم نمودارهاست. در گروه های دانش آموزان بزرگ تر، یکی از دانش آموزان برای ثبت نظرات انتخاب می شود. معلم به دانش آموزان می آموزد تا هر طور که دوست دارند، به پرسش ها پاسخ دهند، ولی پاسخ هایشان کوتاه باشند. به دانش آموزان گفته نمی شود که پاسخ آنان درست است یا نه. هر پاسخی مورد قبول واقع می شود و هیچ پاسخی رد نمی شود. احتیاج نیست دانش آموزان دستشان را برای پاسخ دادن بالا ببرند، ولی باید در صحبت کردن، نوبت را رعایت کنند. وقتی دانش آموزی صحبت خود را تمام کرد، دانش آموز دیگر با پاسخی متفاوت یا واکنشی نسبت به توضیح دانش آموز قبلی، صحبت را ادامه می دهد. هدف، ارائه ی بیش ترین نظرات در مورد موضوع مطرح شده است تا ثبت شوند.

اولین پرسش مطرح می شود و برای پاسخ دادن، داوطلب خواسته می شود. اگر کسی داوطلب نشد، معلم دانش آموزی را انتخاب می کند و نظر او را جویا می شود. همان گونه که دانش آموز پاسخ می دهد، فرد ثبت کننده ی نظرات، یادداشت برمی دارد. در مواردی که سکوت برقرار می شود، ممکن است معلم دانش آموز خاصی را صدا کند تا پاسخ دهد یا این که پرسش دیگری مطرح کند.

به چه طریق دیگری می توان از این راهبرد استفاده کرد؟

طومار عقاید: ثبت کننده ی نظرات، نظر هر یک از اعضای گروه را به نوبت می پرسد و ثبت می کند. اعضای گروه در صورت تمایل اظهار نظر می کنند. این کار تا زمانی که همه ی اعضای گروه صحبت یا اظهار نظر کرده باشند، ادامه می یابد.

روش تکه کاغذی: دانش آموزان به جای صحبت کردن، نظراتشان را در یک تکه کاغذ کوچک می نویسند. سپس ثبت کننده آن ها را جمع آوری و قبل از نوشتن مرتب می کند.

ارائه ی نظرات به صورت خوشه ای: در این روش، معلم یا ثبت کننده ی نظرات، به دانش آموزان کمک می کند، تصویری از نظرات مرتب شده را (یک خوشه) مشاهده کنند. خوشه ای کردن کمک می کند، روند نظرات ارائه شده در مورد یک موضوع به دست آید. ثبت کننده، یک کلمه کلیدی یا یک جمله را در مرکز دایره می نویسد و خارج از دایره و در امتداد شعاع، خطوطی را می کشد (مانند اشعه هایی از خورشید در نقاشی) تا نظرات ساطع شده را نشان دهد. همه ی گفته ها در یک دایره قرار می گیرند و با یک خط، نظراتی که با هم ارتباط دارند، به هم وصل می شوند. همان طور که بارش مغزی پیش می رود، ثبت کننده خطوطی را که از هر دایره بیرون می زند تا به ارائه ی نظرات اضافی یاری رساند، رسم می کند. بارش مغزی خوشه ای، فرایندی غیرخطی است که به تداعی آزاد (فی البداهه) شباهت دارد.

طرح پیش از خواندن: این طرح نوعی از بارش مغزی است که توسط "جودیت لانگر" بسط یافته است تا روشی را به دانش آموزان بیاموزد که قبل از خواندن، اطلاعات را مورد توجه قرار دهند. این روش، هم می تواند از طریق کل کلاس انجام شود و هم به صورت مباحثه در یک گروه کوچک صورت گیرد. طرح پیش از خواندن با این جمله ی معلم شروع می شود: «به من بگویید، چه چیزی به ذهنتان می رسد وقتی که من می گویم: «گوسفند؟» یا (عنکبوت و یا روستا). تداعی آزاد (تفکر فی البداهه) دانش آموزان روی تخته ثبت می شود. سپس معلم به یک جواب روی تخته اشاره می کند و می پرسد: «این جواب چه فکری را به ذهنتان می آورد؟» به این ترتیب، هر یک از دانش آموزان به جمله ی اول پاسخ می دهند. بعد از این که پاسخ ها شفاف شدند و بسط پیدا کردند، معلم می گوید: «براساس بحثی که داشتیم، آیا فکر جدیدی درباره ی (گوسفند، عنکبوت و یا روستا) دارید؟» پاسخ های جدید نیز باید ثبت شوند. سرانجام دانش آموزان بعد از کل بحث، داستان (یا متن گزارشی) را می خوانند تا ببینند، افکار جدید و قدیمی شان چگونه مورد استفاده قرار می گیرند.